Suwałki bywają określane mianem „najzimniejszego miasta w Polsce”, lecz to tylko część prawdy – owszem, zimowe temperatury potrafią tu zejść grubo poniżej zera, ale wiosną i latem tutejsze jeziora lśnią szafirowo, a łagodna fala wzgórz suwalskich zaprasza do wędrówek. Miasto leży w województwie podlaskim, w sercu Suwalszczyzny, zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od granicy z Litwą. Suwałki przez wieki były ważnym punktem na szlaku kupieckim łączącym południe i północ Europy. Przyjrzyjmy się bliżej Suwałkom i ich okolicy – zarówno od strony malowniczych jezior i Doliny Czarnej Hańczy, jak i przez pryzmat historii szlaków kupieckich, pustelników i artystów, którzy odciskali tu swoje ślady.
Rys historyczny i położenie
Pierwsza wzmianka o wsi Suwałki pojawia się w dokumentach z 1667 roku – osada rozwinęła się wokół klasztoru kamedułów z Wigier, którym król Jan Kazimierz podarował te ziemie. W 1715 roku Suwałki uzyskały prawa miejskie, a niespełna sto lat później odegrały już rolę tętniącego handlem ośrodka przy trakcie Petersburskim. Niegdyś przechodziły tędy karawany zbożowe w stronę portów Bałtyku, a w XIX wieku miasto stało się garnizonem wojskowym Imperium Rosyjskiego. Spacerując dziś po rozległej ul. Kościuszki, łatwo dostrzec ślady klasycystycznej przebudowy z tamtego okresu – szeroki, „cesarski” trakt otoczony jest okazałymi kamienicami o pastelowych elewacjach.
Suwałki liczą około 65 tys. mieszkańców. Ich dumą jest spuścizna kulturowa pogranicza – mieszanina tradycji polskiej, litewskiej, żydowskiej, staroobrzędowców, a nawet esemanów pruskich, którzy niegdyś patrolowali okoliczne granice. W promieniu kilkunastu kilometrów rozciąga się Suwalski Park Krajobrazowy, najstarszy tego typu w Polsce, słynący z najgłębszego jeziora w kraju – Hańczy – i polodowcowego krajobrazu bruzd i kemów.
Dlaczego Suwalszczyzna bywa nazywana „Polskim biegunem zimna”?
Suwalszczyzna leży na skraju tzw. Niecki Litewskiej – rozległego obniżenia otoczonego pagórkami morenowymi, które działają niczym naturalna misyjna pułapka dla zimnych mas powietrza napływających znad Rosji i Skandynawii. Brak dużych akwenów łagodzących klimat, piaszczyste, łatwo wychładzające się gleby oraz częste rozpogodzenia sprawiają, że nocą ciepło ucieka tu szybciej niż w innych częściach kraju. W rezultacie zimowe temperatury potrafią spaść poniżej –30 °C (rekord w Wiżajnach to –35,5 °C), a nawet latem poranki bywają wyjątkowo rześkie. Ta specyfika mikroklimatu – potwierdzona wieloletnimi pomiarami IMGW – przylgnęła do regionu jako „Polski biegun zimna”, choć mieszkańcy przekonują, że zimowe mrozy wynagradzane są przez krystalicznie czyste powietrze i spektakularne szadzie na drzewach.
Jak dotrzeć do Suwałk?
Samochodem
- Z Warszawy najlepiej obrać trasę ekspresową S8 do Białegostoku, a dalej nową drogę S61 (Fragment Via Baltica). Całość to niespełna 300 km, które przy sprzyjającym ruchu można pokonać w 3 – 3,5 godziny.
- Z Gdańska jedziemy przez Elbląg, Ełk i Augustów (drogi 7, 16 i 8) – podróż trwa około czterech godzin, za to nagrodą jest widok na jeziora „Mazur Garbatych”.
- Z Wilna do granicy polskiej w Ogrodnikach mamy niewiele ponad 140 km – nic dziwnego, że letnie weekendy w Suwałkach bywają przeplatane litewską mową.
Autobusem
PKS‑y i prywatne linie łączą Suwałki z większymi miastami regionu (Białystok, Olsztyn, Gdańsk) oraz z Warszawą. Warto rezerwować wcześniej bilety, bo latem chętnych na nadwigierską przygodę nie brakuje.
Pociągiem
Po latach zawieszeń i remontów połączenia kolejowe znów zyskują na znaczeniu. Bezpośredni pociąg TLK „Hańcza” łączy Suwałki z Warszawą i Trójmiastem; z przesiadką w Białymstoku można tu dotrzeć z Krakowa czy Wrocławia. Stacja kolejowa leży 15 minut spacerem od ścisłego centrum.
Co warto zobaczyć?
Ulica Kościuszki i Plac Marii Konopnickiej
Serce miasta bije przy ul. Kościuszki – reprezentacyjnym deptaku z długimi szpalerami lip. W jego połowie znajduje się zrewitalizowany Plac Marii Konopnickiej. Pomnik poetki (tu właśnie się urodziła) spogląda na nowoczesną fontannę, którą latem oblegają dzieci, a zimą – świąteczne iluminacje. Warto zajrzeć do niewielkiej, ale urokliwej Ławeczki Czesława Miłosza – noblista spędzał wakacje u krewnych nad Wigrami i chętnie wspominał Suwalszczyznę w eseistyce.
Dworzec kolejowy i parowozownia
Klasycystyczny gmach dworca z 1896 r. przypomina czasy carskiej kolei szerokotorowej. Tuż obok zakonserwowano murowaną parowozownię wachlarzową – jedną z ostatnich tak dobrze zachowanych w Polsce. W pogodny dzień można wypatrzyć nostalgię dawnych podróży na starych semaforach kształtowych.
Park Konstytucji 3 Maja i Resursa Obywatelska
Rozległy park w stylu angielskim, osłonięty wiekowymi dębami, kryje neoklasycystyczny budynek Resursy (dziś Suwalski Ośrodek Kultury). Wnętrze zaskakuje industrialną aranżacją: oryginalna winda towarowa wozi eksponaty wystaw, a w dawnej sali balowej odbywają się koncerty, od jazzu po mazurskie oberki.
Wigierski Park Narodowy
Choć formalnie poza granicami miasta – Wigry są dla Suwałk tym, czym morze dla Sopotu. Klasztor pokamedulski na półwyspie nad jeziorem Wigry przyciąga zarówno pielgrzymów, jak i fotografów. Biegnie stąd malownicza ścieżka do wieży widokowej w Kruszniku.
Suwalski Park Krajobrazowy i Góra Cisowa
Najstarszy park krajobrazowy w Polsce leży zaledwie 25 km od centrum. Warto wspiąć się na Górę Cisową (256 m n.p.m.), zwaną „Suwalską Fudżijamą” – stożkowaty pagórek oferuje 360‑stopniową panoramę na pagóry, rynny polodowcowe i jeziora rozsiane jak krople szkła. Krótki, ale stromy szlak potrafi rozgrzać nawet w jesienne chłody.
Nietuzinkowe odkrycia – Suwałki poza utartym szlakiem
Cmentarz siedmiu wyznań – jedyne takie miejsce w regionie, gdzie tuż obok siebie spoczywają katolicy, prawosławni, staroobrzędowcy, protestanci, muzułmanie, żydzi i karaimi. Kręte alejki prowadzą przez historię wielowarstwowej Suwalszczyzny, a wyblakłe inskrypcje w cyrylicy kontrastują z misternie kutymi żeliwnymi krzyżami z Prus Wschodnich.
Stara Łaźnia – dawna łaźnia miejska przerobiona na galerię sztuki współczesnej. W ceglanej hali, gdzie niegdyś unosiła się para, dziś wiszą instalacje młodych artystów z Polski i Litwy. Kaflowe ściany w pruskie „W” stanowią niezwykłe tło dla neoawangardowych form.
Szlak „Suwalskie Ślady PRL‑u” – dla pasjonatów architektury powojennej przygotowano audioprzewodnik po modernistycznych blokach i mozaikach. Największą perełką jest mozaika „Trwałość Przemian” autorstwa Władysława Zborowskiego, zdobiąca fasadę Domu Handlowego „Arkadia”.
Smaki Suwalszczyzny
- Czarna kiszka – kaszanka zapiekana w piecu chlebowym, podawana z żurawiną.
- Mrowisko – piramida z kruchych faworków polana miodem i makiem, danie obowiązkowe na weselach.
- Sękacz – wypiekany nad żywym ogniem na drewnianym rożnie; suwalczanie twierdzą, że im zimniej na dworze, tym sękacz bardziej aromatyczny.
- Piwo z nutą jałowca – lokalne minibrowary chętnie eksperymentują, nawiązując do tradycji jałowcówki, którą dawniej pędzili Jaćwingowie.
Wydarzenia kulturalne
- Suwalski Blues Festival – trzy lipcowe dni, gdy miasto drży od riffów gitarowych, a na scenach plenerowych grają legendy z Chicago i młode talenty z Wilna.
- Jarmark Kamedulski – sierpniowa fiesta rzemieślników, gdzie kupisz lniane serwety, miód z gryki i gliniane rybki znad Czarnej Hańczy.
- Augustowskie Lato Filmowe – choć odbywa się w Augustowie, to seanse plenerowe na suwalskim bulwarze co roku przyciągają kinomanów z leżakami.
Noclegi, transport, bezpieczeństwo
Suwałki proponują dość bogaty wachlarz noclegów: od butikowego hotelu w dawnej fabryce włókienniczej, przez pensjonaty nad jeziorem Szelment Wielki, po klimatyczne agroturystyki ze starojatwieskim śniadaniem (biały ser z korzennym miodem to lokalny hit). W mieście działa system roweru miejskiego „SUWER”. Autobusy kursują regularnie, choć późnym wieczorem lepiej polegać na taksówkach.
Bulwary i park miejski są oświetlone, a policja regularnie patroluje okolice lokali. Zimą lepiej zabrać obuwie z protektorem – chodniki bywały tu śliskie…
Okolice Suwałk, które warto zobaczyć
- Mosty w Stańczykach – najwyższe w Polsce wiadukty (ok. 180 m długości i 36 m wysokości), nieczynna linia kolejowa prowadziła kiedyś z Prus do Druskiennik. Panorama rzeki Błędzianki zapiera dech, zwłaszcza gdy złota jesień odbija się w wodzie.
- Sejny – miasteczko duchowne z białym klasztorem dominikanów i Ośrodkiem „Pogranicze”, który organizuje koncerty klezmerskie w zabytkowej bożnicy.
- Jezioro Gaładuś – połowa tafli w Polsce, połowa na Litwie; rano słychać tu klekot bocianów, a wieczorem po wodzie suną drewniane pychówki z rosłymi sandaczami na pokładzie.
Suwałki potrafią zaskoczyć. Z jednej strony to spokojne, północne miasto z chłodnym klimatem, z drugiej – miejsce pełne przyjaznych ludzi, ciekawych murali i mieszanki kultur. Dzień można tu spędzić, zaglądając do secesyjnych kamienic, odwiedzając wystawy w Starej Łaźni i spacerując nad Czarną Hańczą. Wieczorem warto wyskoczyć nad jezioro Krzywe, przysiąść na pomoście i po prostu odpocząć. Suwalszczyzna uczy, że ciekawe miejsca często znajdują się tuż obok, wystarczy zboczyć z głównej drogi i pozwolić, by okolica sama odsłoniła swoje atuty.
